In de energietransitie waar we momenteel voor staan, in het bijzonder bij het plaatsen en vormgeven van zonneparken en windturbines, is het belangrijk goed te kijken naar het landschap en het daarin aanwezige cultureel erfgoed. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) wil in alle gevallen ondersteuning bieden in dit zoekproces om de kwaliteit van het cultuurlandschap in stand te houden. In sommige gevallen doen we dat door het aanbieden van generieke informatie en producten. In andere gevallen doen we dat door het bieden van specifieke ondersteuning op locaties en in bijkomend onderzoek.
Zonnepark nabij Grebbelinie, Amersfoort.
Variaties in waarde, status en kwetsbaarheid
Soms is cultureel erfgoed van nationaal belang, denk aan werelderfgoed of stads- en dorpsgezichten. Soms is het van provinciaal of lokaal belang. Op de ene plek zijn bijvoorbeeld meer sporen uit het verleden bewaard gebleven dan op andere, of varieert de kwetsbaarheid van wat het landschap kan hebben. Provincies en gemeenten wegen af welke vorm van energie in welk gebied zal worden toegepast. Daarnaast wordt er naar locaties gezocht hiervoor. Vanuit het perspectief van cultureel erfgoed zijn niet alle locaties even geschikt. Er zijn verschillen in cultuurhistorische waarde en de daaraan toegekende (wettelijke) status. Daarnaast hebben gebieden een verschillende mate van kwetsbaarheid.
Drie categorieën
Vanuit het belang van cultureel erfgoed en ons streven naar een herkenbaar landschap is Nederland ruwweg in drie categorieën in te delen voor de RCE. Deze categorieën geven initiatiefnemers en vergunningverleners duidelijkheid over de rol en opstelling van de RCE. ten aanzien van plannen voor het opwekken van duurzame energie. Het geeft tegelijk zicht op de gevraagde zorgvuldigheid en onderzoeksinzet én mogelijke ondersteuning vanuit de RCE.
Vanuit het perspectief van erfgoed vallen in deze categorie de zogenoemde kansrijke gebieden. Deze hebben een beperkte (nationale) erfgoedwaarde én hebben laadvermogen voor de energieopgave. Deze gebieden hebben een dominante recente inrichting en bebouwing. Er zijn beperkt sporen uit het verleden aanwezig. Ze zijn geschikt voor het opwekken van herwinbare energie, maar het is wel belangrijk hierbij rekening te houden met het laadvermogen van het landschap ter plaatse. In deze gebieden is het relevant te kijken hoe provincie en gemeente de specifieke locatie waarderen vanuit het perspectief van cultureel erfgoed.
In deze categorie geeft het bestaande cultuurlandschap aanknopingspunten voor het ontwerp zodat ruimtelijke inpassing zorgvuldig en met aandacht voor kwaliteit kan plaatsvinden. De RCE heeft generieke kennis en producten die helpen te begrijpen wat de karakteristieken van het landschap zijn. Door voort te borduren op het bestaande landschap, sluit je als initiatiefnemer aan bij het principe van de Nationale Omgevingsvisie: kenmerken en identiteit van het gebied zijn richtinggevend voor de opgave. Voor locaties in deze categorie stelt RCE zich positief op, maar vraagt daarbij wel om ontwerpkwaliteit te realiseren. In deze gebieden liggen goede kansen om in te zetten op energieopwekking, liefst dichtbij gebruiker en grootschalig, zodat meer kwetsbare gebieden gevrijwaard kunnen blijven.
Kaartbeeld voor de eerste categorie die de RCE onderscheidt met betrekking tot energiemaatregelen in het landschap: aandacht voor het landschap, streef naar kwaliteit.
In deze categorie vallen gebieden met een nationaal erfgoedbelang en beperkt laadvermogen. Op plekken in deze categorie gaat het belang van de energietransitie niet vanzelfsprekend samen met het maatschappelijk belang van behoud van cultureel erfgoed. Energiewinning op deze locatie vraagt een onderzoek naar de cultuurhistorische waarden en is een ontwerpopgave. Het belang van de instandhouding van erfgoed, speelt een rol. Wanneer alternatieve locaties ontbreken, vormt het behoud van cultuurhistorische waarden een aanvullend uitgangspunt, naast het NOVI-principe ‘kenmerken en identiteit van het gebied zijn richtinggevend voor de opgave’. Met behulp van cultuurhistorisch onderzoek (waarbij ook op provinciale en gemeentelijke erfgoedwaarden wordt getoetst) en zorgvuldig ontwerp, kan energieopwekking of -infrastructuur, gerealiseerd worden. Voor plannen in deze categorie gebieden stelt de RCE zich als partner op, en heeft hiervoor instrumenten en adviseurs beschikbaar.
Kaartbeeld voor de tweede categorie die de RCE onderscheidt met betrekking tot energiemaatregelen in het landschap: wees zorgvuldig, advies gewenst.
In deze categorie gaat het om gebieden met (inter)nationaal erfgoedbelang en met beschermde status. Het standpunt van de RCE luidt hier dat het belang van erfgoed doorgaans voor gaat. Energiewinning/-transport op dit beperkt aantal locaties leidt doorgaans tot een té groot verlies van cultuurhistorische waarden. De RCE wil hier vroegtijdig het belang van erfgoed schetsen en duidelijkheid aan initiatiefnemers geven. In deze categorie zijn zeer beperkte mogelijkheden voor het opwekken van duurzame energie. Alternatieve locaties buiten deze categorie hebben vanuit cultuurhistorisch perspectief sterk de voorkeur.
Kaartbeeld voor de derde categorie die de RCE onderscheidt met betrekking tot energiemaatregelen in het landschap: blijvend beschermd, neem contact op.
Drie categorieën landschap die duidelijkheid geven over de rol en opstelling van de RCE ten aanzien van energiemaatregelen: faciliterend (1), adviserend (2) en belanghebbend (3). Tot slot in één kaartbeeld gevat.
