Vondsten metaaldetector-amateurs leiden tot nieuwe historische inzichten

De afgelopen vier jaar zijn door 750 metaaldetector-zoekers bijna 75.000 archeologische vondsten gemeld. Dit heeft tot nieuwe historische inzichten geleid. Bijvoorbeeld over de Romeinse geschiedenis van Nederland en de invloed van het Romeinse Rijk, die verder gaat dan de tot nu toe bekende grenzen. Sinds 2016 kunnen deze vondsten worden gedocumenteerd en online gepubliceerd door het Portable Antiquities of the Netherlands (PAN), een samenwerkingsproject van de Vrije Universiteit Amsterdam (VU), de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Universiteit Leiden (UL) en de Rijksuniversiteit Groningen (RuG). PAN heeft een smartphone app gemaakt, waarmee vondsten sneller en door meer vinders gedocumenteerd kunnen worden.

Afbeelding van een beslagstuk van een paardentuig
Beeld: ©PAN
Beslagstuk van Romeins paardentuig geschikt om decoratieve hanger aan te bevestigen. Vindplaats: omgeving Leeuwarden

Romeinen rekruteerden ook actief in Noord-Nederland

Behalve in het rivierengebied hebben zoekers met een metaaldetector ook Romeins paardentuig in Friesland en Groningen gevonden, buiten het Romeinse Rijk. Het gaat niet om de honderden die in de Betuwe zijn gevonden, maar wel om tientallen, verspreid over een groot aantal terpen. Het roept wel de vraag op of ook Friese en Groningse jongemannen in Romeinse krijgsdienst gingen. Heeren: “Waarschijnlijk wel. Archeologen hebben zich er namelijk lang over verbaasd dat de Bataven meer dan 5000 soldaten leverden. Dat is eigenlijk veel te veel voor de totale bevolking van het Bataafse gebied, die op 30 tot 40.000 personen wordt geschat. Waarschijnlijk werden de jongemannen ondergebracht in Bataafse eenheden, en waren er dus in werkelijkheid minder 'echte' Bataven in die legeronderdelen, aangevuld met Friezen.”

Meer dan alleen Bataven

Bij PAN gaat de aandacht vooral uit naar vondsten gedaan met behulp van een metaaldetector. Door die vondsten wordt kennis over onze geschiedenis bijgesteld. Zoals bijvoorbeeld het inzicht dat niet alleen Bataven in het Romeinse leger dienden, maar ook jongemannen uit Noord-Nederland, dat buiten het Romeinse Rijk viel. In Nederland zijn vondsten van Romeinse wapens en paardentuig vooral gedaan in het gebied ten zuiden van de Rijn waar vroeger de Bataven woonden. VU-archeoloog Stijn Heeren: “Van de Bataven is bekend dat ze geen belasting in geld betaalden maar soldaten voor de Romeinse legers leverden. Daarnaast zijn ze vooral beroemd als ruiters. Bataafse mannen die na hun diensttijd terugkeerden naar huis, namen hun militaire uitrusting mee naar huis. Daarom worden er veel Romeinse wapens en paardentuig gevonden in de Betuwe.”

kaart met vindplaatsen van Romeinse militaria en paardentuig
Beeld: ©Geodienst
De verspreiding van Romeinse militaria en paardentuig (blauwe stippen) over Nederland. De kleuren geven de landschapstypen aan rond 100 na Chr.

Maatschappelijke relevantie

De invloed van het Romeinse Rijk reikte dus blijkbaar tot ver buiten zijn grenzen. Hoofd archeologie bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Jos Bazelmans: "Zonder de grootschalige inventarisatie van metaalvondsten door PAN was dit hoofdstuk nooit aan het verhaal van de Romeinse tijd in Nederland toegevoegd. Het project verkleint de kloof tussen wetenschap en hobby-archeologen en geeft hen erkenning voor hun zoekactiviteiten met de aandacht die de vondsten krijgen via de website.” Juist in deze tijden is het zoeken met een metaaldetector uitermate populair. Verder dient PAN een educatief doel: zo kan iedereen ontdekken wat er in zijn/haar gemeente of provincie aan oudheidkundige vondsten is gemeld. De resultaten van PAN zijn ook relevant voor de ruimtelijke ordening in ons land. De vondsten die via PAN zijn aangemeld kunnen een aanwijzing vormen voor een archeologische vindplaats in de ondergrond.

Over PAN

Portable Antiquities of the Netherlands is een project van de Vrije Universiteit Amsterdam. De primaire partners zijn de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Universiteit Leiden en de Rijksuniversiteit Groningen. Het project wordt gefinancierd door de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek en RCE en wordt in ieder geval gecontinueerd tot midden 2022. PAN gaat binnenkort samenwerken met ArcheoHotspots en heeft een vondstmeldingsapp ontwikkeld waarbij in het veld vondsten met bijbehorende coördinaten eenvoudig bij PAN gemeld kunnen worden. Geodienst (verbonden aan de RuG) heeft de website en app gerealiseerd.

Erfgoedwet

Op 1 juli 2016 is de Erfgoedwet van kracht geworden. Deze wet staat metaaldetectie toe tot een diepte van 30 cm onder het maaiveld. Daarnaast moet er toestemming zijn van de grondeigenaar en moeten vondsten gemeld worden bij PAN of RCE. Controleer ook de Algemene Plaatselijke Verordening van de gemeente waar je wilt zoeken: sommige gemeenten verbieden metaaldetectie vanwege de veiligheid (kans op munitie). Metaaldetectie is niet toegestaan op archeologische rijksmonumenten.
Regels rond metaaldetectie