Singelpark Leiden - hoe burgers een gemeente succesvol uitdagen
Een zes kilometer lange, ononderbroken wandeling langs de singels rondom de oude binnenstad: in Leiden is dit sinds 2020 mogelijk. Dankzij de inzet van duizenden Leidenaren is het Singelpark aangelegd, een burgerinitiatief dat uitgroeide tot een groot project. In het 'langste park van Nederland' kom je dan ook veel meer tegen dan alleen wandelaars. Er recreëren en sporten nu jaarlijks ruim één miljoen studenten, hondenbezitters, bootcampers, schoolkinderen en dagjesmensen. Het Singelpark laat zien hoe het 'uitdaagrecht' bij erfgoedbeleid in de praktijk succesvol kan zijn: inwoners die bestaande taken van de overheid overnemen en zelf gaan uitvoeren.
De High Line ter inspiratie
Dat de Leidse singels door hun historische betekenis belangrijk erfgoed vertegenwoordigen, heeft nooit ter discussie gestaan. De singels dateren uit 1681, het jaar waarin de bolwerken en verdedigingswerken gereed kwamen, en zijn er al die eeuwen blijven liggen. Toch constateerde Jeroen Maters, Leidenaar en 'geestelijk vader' van het Singelpark, dat er geen verband meer bestond tussen de verschillende singels en er ook geen gebruik van werd gemaakt. Dat kon anders, dachten hij en zijn mede-initiatiefnemers. De High Line in New York kwam regelmatig ter sprake. Maters vond zijn inspiratie bij de New Yorkers die hun droom realiseerden door van het grotendeels vergeten en ontoegankelijke spoorwegviaduct een openbaar park te maken. "Vanaf het begin hadden we een torenhoge ambitie", vertelt hij. "Maar in de basis is het idee altijd geweest dat het park bedacht moest zijn door inwoners van de stad, en tegelijkertijd gebruikt, onderhouden en geprogrammeerd door diezelfde inwoners."
"Duizenden Leidenaren hebben zich de afgelopen jaren ingezet voor het Singelpark, juist omdát het een burgerinitiatief is."
In 2012 werd Stichting Vrienden van het Singelpark opgericht, waarin inwoners hun krachten bundelden om het idee werkelijkheid te laten worden. Samen met de gemeente en andere partners namen zij het initiatief voor de uitvoering. Maters zag daarbij hoe waardevol de oorsprong van het plan was: "Duizenden Leidenaren hebben zich de afgelopen jaren ingezet voor het Singelpark, juist omdát het een burgerinitiatief is." Hij vermoedt dat alle schenkingen en de vrijwilligersuren bij elkaar opgeteld in de miljoenen euro's lopen. Daarbij werd wel het nodige doorzettingsvermogen gevraagd. "Vooral in het begin kostte het veel tijd en moeite om samen met de gemeente tot een goede samenwerking te komen. Iedereen was van goede wil en sommige ambtenaren vonden het gaaf en spannend, maar anderen vonden het bedreigend of waren bang om de grip te verliezen", herinnert Maters zich. "Het vergde wat extra inzet om die groep het vertrouwen te geven dat juist de samenwerking met 'professionele burgers' tot bijzondere resultaten zou kunnen leiden."
Van succes naar nieuwe uitdagingen
De partijen zorgden samen voor de verdere voltooiing van het Singelpark. De gemeente investeerde eenmalig 14 miljoen euro, aangevuld met een jaarlijks beheerbudget. Het Singelpark is sinds zijn opening enorm populair. Zo'n 300.000 mensen lopen jaarlijks het 'rondje Singelpark' – over de zes nieuwe bruggen en door nieuwe en vernieuwde parkdelen aan de binnenzijde van de singelgracht. Dat zoveel mensen gebruik zouden maken van het nieuwe park had ook Alexander Geertsema, voormalig voorzitter van de stichting Vrienden van het Singelpark, niet zien aankomen: "Het biedt heel veel mensen vertier. We zijn daarnaast wel bij een punt aangekomen dat je haast moet beginnen te denken: gaat het Singelpark niet aan zijn eigen succes ten onder? Er is bijvoorbeeld een straat waar Leidenaren in een autoluwe omgeving wonen, en die krijgen nu al die mensen langs hun huis. Dat geeft best weer wat hinder." Maar in de directe betrokkenheid van de inwoners ligt volgens Geertsema tevens de oplossing voor dit soort zaken: "We zorgen ervoor dat mensen goed bekend zijn met wat er gaat gebeuren. Dat ze inspraak hebben en kunnen aangeven wat ze willen, en wat ze na realisatie van de plannen prettig en minder prettig vinden."
Voor een rooskleurige toekomst van het Singelpark is onderhoud een belangrijke taak. Hiervoor is 'Singelpark in Bedrijf' opgericht. Via deze organisatie zorgen de Leidenaren in een groot aantal delen van hun Singelpark voor een beter onderhoudsniveau dan dat de gemeente dat zelf kan. Voor dit soort werk blijkt het niet zo lastig om vrijwilligers te vinden, merkt ook Geertsema: "Mensen die met hun vingers in de aarde willen wroeten, zijn heel makkelijk te vinden." Toch blijft er ook voor de Vrienden van het Singelpark voldoende uitdaging bestaan in het vinden van een ander type vrijwilliger: "Een coördinator die de onderhoudsvrijwilligers kan aansturen, is niet zo makkelijk te vinden. En een goede penningmeester is bijvoorbeeld ook nauwelijks te krijgen."
Toch laat het Singelpark zien hoe burgers de overheid op een goede manier kunnen uitdagen, met als resultaat een succesvolle samenwerking en breed gedragen plannen. Maters ziet het burgerinitiatief als de kern van het succes: "Als het een gemeentelijk project was geweest, hadden mensen waarschijnlijk zoiets gehad van: jullie hebben ambtenaren, wij betalen al belasting, succes ermee. Maar als inwoners hun mede-inwoners vragen, dan komen er andere krachten los", legt hij uit. "Als je dan ook nog eens zegt dat je het langste, mooiste en spannendste stadspark van Nederland wilt aanleggen, dan verklaart de helft van de mensen je voor gek, maar denkt de andere helft: dát is spannend, dáár wil ik wel aan meehelpen."
Waarom past het Singelpark Leiden bij het Verdrag van Faro?
Het Verdrag van Faro benadrukt dat erfgoedgemeenschappen door middel van participatie en burgerinitiatief een grote rol moeten spelen in alle aspecten van het erfgoedbeleid. Het Singelpark is daarvan bij uitstek een voorbeeld: bedacht en tegelijkertijd gebruikt, onderhouden en geprogrammeerd door inwoners van Leiden. De Leidse singels, erfgoed met een grote historische waarde, hebben door dit initiatief een nieuwe recreatieve functie gekregen en gaan met dit project een duurzame toekomst tegemoet.
De RCE en het Faro-programma
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) ziet projecten en initiatieven als het Singelpark als voorbeeld van de Faro-werkwijze. Het Verdrag van Faro stelt niet het erfgoed maar de mens centraal en draagt als titel 'de waarde van erfgoed voor de samenleving'. De RCE is van mening dat participatie en initiatieven uit de samenleving een vanzelfsprekend onderdeel van de erfgoedpraktijk moeten zijn.