De ArcheoBrigade: vrijwilligers zetten zich in voor onderhoud monumenten

Archeologische rijksmonumenten onderhouden met de liefdevolle inzet van vrijwilligers en onder professionele begeleiding, kan dat en hoe zou dat eruit zien? Dat was de vraag die Landschap Erfgoed Utrecht (LEU) zich stelde toen van veel archeologische monumenten in de provincie Utrecht de onderhoudsstaat onvoldoende bleek.

De ArcheoBrigade

Dit jaar ging de ArcheoBrigade van start, een pilot van LEU in nauwe afstemming met de twee subsidieverstrekkers: provincie Utrecht en de RCE.

Marianne Visser, senior adviseur archeologie en erfgoed bij LEU, leidt het project. Piet Looij is al bijna vijf jaar vrijwilliger. Wat zijn hun eerste ervaringen?

Oude kasteelterreinen, nederzettingslocaties en grafheuvels in ere herstellen: dat doet de ArcheoBrigade. Onder deskundige begeleiding van archeoloog Alexander van de Bunt onderhouden vrijwilligers 25 archeologische rijksmonumenten. Daarnaast is er ook aandacht voor natuur en biodiversiteit. Een mooi voorbeeld van hoe vrijwilligers een bijdrage leveren, niet alleen aan beheer, maar ook aan de leefbaarheid en het inzichtelijk maken van ons archeologisch erfgoed. Vanwaar dit initiatief?

portret van Marianne Visser
Marianne Visser

Marianne Visser: “Uit een monitor van de Monumentenwacht Utrecht bleek dat veel archeologische rijksmonumenten in de provincie niet goed onderhouden zijn. Bij Landschap Erfgoed Utrecht zijn we gewend om veel met vrijwilligers te werken in het groen, omdat we een fusie-organisatie zijn van een Erfgoedhuis en een landschapsbeheerorganisatie. Zodoende kwam ik op het idee om vrijwilligers te betrekken.”

"Zodoende kwam ik op het idee om vrijwilligers te betrekken."

Heerlijk de natuur in en ons steentje bijdragen

Het idee werd uitgangspunt van een pilot. Een van de volgende stappen was om een selectie te maken van rijksmonumenten die in aanmerking kwamen. Hoe gaat zoiets in zijn werk? Marianne: “We hebben de Monumentenwacht Utrecht gevraagd om mee te denken over geschikte locaties. We wilden daarbij een zo groot mogelijke diversiteit. Zo zochten we naar een goede spreiding over de provincie en naar verschillende soorten monumenten.

Ook wilden we de verschillende soorten eigenaren - particulieren, gemeenten, natuurorganisaties – proberen te betrekken én de verschillende vrijwilligers, zoals de landschapsbeheerploeg en AWN-vrijwilligers. We willen graag onderzoeken wat zij aansprekend vinden en daarbij ook een beeld geven van wat de betekenis is van zo’n monument.”

Piet Looij
Beeld: ©Alexander van de Bunt
Piet Looij

Piet Looij is zo’n vrijwilliger. Na 43 jaar voor de klas te hebben gestaan, waarvan de laatste 33 jaar als docent kunstgeschiedenis en beeldende vakken (handvaardigheid en tekenen) is hij al sinds zijn pensionering in 2015 betrokken bij LEU. Ook is hij vrijwilliger bij Museum Catharijneconvent in Utrecht. “Iedereen in onze werkploeg is graag in de natuur en geïnteresseerd in het behoud ervan. Het is heerlijk om de natuur in te gaan en daar ons steentje bij te dragen.”

Zo’n archeologisch monument, wat moet je ermee?

Het eerste project was een grafheuvellocatie in het bos bij Rhenen op het grondgebied van een enthousiast particulier eigenaar. Marianne: “Het contact met deze eigenaar was snel gelegd, omdat wij hem al kenden. Maar in de aanloop naar het onderhoud van andere locaties merkten we dat het veel tijd kost om de eigenaren op te sporen en duidelijk te maken wat we willen en waarom dit belangrijk is. Sommige eigenaren beseffen nauwelijks dat ze een archeologisch monument op hun terrein hebben, laat staan wat ze er mee moeten.”

Hier is nog veel te winnen, vindt Marianne: “Als je het niet kent, kun je er ook niet van houden en ervoor zorgen. Bij LEU vinden we het daarom belangrijk om in de zorg voor het archeologisch erfgoed de eigenaren meer centraal te stellen. Door vertrouwen op te bouwen, kennis over te dragen en draagvlak te creëren. Hoewel de monitor is uitgevoerd in opdracht van de provincie Utrecht, was het logisch om de RCE te betrekken bij de pilot omdat het immers gaat om rijksmonumenten. Omdat de RCE ook werkt aan initiatieven om eigenaren meer te betrekken bij hun archeologische rijksmonumenten sluit dit mooi bij elkaar aan.”

Fascinerend dat hier mensen liggen begraven

In Rhenen hadden de vrijwilligers meteen veel eer van hun werk. Verborgen grafheuvels waar al jaren geen onderhoud was gepleegd en die helemaal overgroeid waren, zijn weer teruggebracht naar hun oorspronkelijke staat: in twee dagen tijd werden zes grafheuvels zichtbaar gemaakt en goed onderhouden. “We merken dat vrijwilligers dat een meerwaarde vinden. Buiten werken in het groen vinden ze fijn, maar dat ze zo’n bijzondere plek onderhouden en daar uitleg bij krijgen, maakt het nog interessanter.”

Dat dit zorgt voor een speciale beleving van het monument vindt ook Piet: “Het was leuk om ze te vinden in het bos. Alle kleine begroeiing hebben we weggehaald en de grote bomen laten staan. Als we ook die weg zouden halen hadden we het waarschijnlijk verstoord. En dan zie je dat het weer echt een grafheuvel wordt. Zo krijgt de plek weer een verhaal. Je staat er toch bij stil wat er onder de oppervlakte ligt, fascinerend dat hier zo lang geleden mensen zijn begraven.”

"De constructie met de vrijwilligers spreektde gemeente erg aan. Zelfs zodanig dat de wethouder poolshoogte kwam nemen en de vrijwilligers een lekkere lunch aanbood als blijk van waardering!"

Met andere ogen kijken

Een andere mooie ervaring was in de gemeente Houten bij kasteel Schalkwijk. Plaatselijke archeologische enthousiastelingen vragen al jaren om meer aandacht voor deze plek en dankzij de ArcheoBrigade kreeg de plek een ware metamorfose. Het kasteelterrein bleek overwoekerd door braamstruiken, opgeschoten gras en dode bomen. Marianne: “Heel leuk was ook de enthousiaste reactie van de gemeente. Je merkte dat ze deze bijzondere locatie met andere ogen gingen bekijken en uitkijken naar een vervolg op de pilot. De constructie met de vrijwilligers spreekt hen erg aan. Zelfs zodanig dat de wethouder poolshoogte kwam nemen en de vrijwilligers een lekkere lunch aanbood als blijk van waardering!”

Marianne hoopt dat de pilot zorgt voor meer kennis over de locaties, voor meer draagvlak en betrokkenheid bij de eigenaar, maar ook voor aandacht voor dit belangrijke erfgoed bij het grote publiek. Bijvoorbeeld door het delen van verhalen over de locaties en het belang van het vrijwilligerswerk voor deze rijksmonumenten. Piet kan zich daar helemaal in vinden: “Wij vinden deze pilot een hartstikke mooi initiatief. Lekker bezig zijn in de natuur is al fijn, maar dit voegt echt iets toe. Je hebt bij de grafheuvels meteen zo’n mooi resultaat! Werken met historie is leuk en het is mooi dat het op deze manier voor de toekomst behouden blijft. Wij zijn er heel blij mee.”