De Atlantikwall en andere sporen uit de Tweede Wereldoorlog

De snelle Duitse opmars in 1940 en daaropvolgende bezetting van Nederland maakten duidelijk dat de tijden waren veranderd. Het oude systeem van waterlinies had zijn beste tijd gehad, ingehaald door de moderne oorlogsvoering die steeds meer in de lucht werd gevoerd. Tijdens de bezetting bouwden de Duitsers een aantal nieuwe linies, die een geallieerde aanval moesten voorkomen of bemoeilijken.

bunker in de duinen
Beeld: Michel Mees
Sporen van de Atlantikwall in de duinen bij Scheveningen

Atlantikwall

De meest ingrijpende en zichtbare maatregel was de aanleg van de meer dan 5000 kilometer lange Atlantikwall, bedoeld om een geallieerde invasie vanuit zee te kunnen verijdelen. De linie liep langs de kust van Noorwegen tot de Spaanse grens en bestond uit forten, zware bunkers, batterijen met luchtafweergeschut, radarinstallaties, versperringen en (natuurlijke) hindernissen. Voor de aanleg van de Atlantikwall zijn in Nederland honderdduizenden mensen geëvacueerd en duizenden huizen afgebroken. Hele woonwijken of zelfs dorpen langs de kust werden er voor gesloopt.

Behalve de Atlantikwall bouwden de Duitsers ook andere verdedigingswerken die de aanblik van het landschap veranderden

Beeld: NIHM
Vliegbasis Deelen gezien vanuit de lucht, 1959. De Duitsers bouwden het al bestaande vliegveld tijdens de Tweede Wereldoorlog uit tot belangrijke basis voor hun Luftwaffe

Andere sporen uit de Tweede Wereldoorlog

Hoewel niet op dezelfde schaal, bouwden de Duitsers ook op andere plekken verdedigingswerken die de aanblik van het landschap veranderden. Voorbeelden daarvan zijn de Maas-Rur Stellung (Limburg) en de Vordere Wasserstellung en Hintere Wasserstellung (beide in westelijk Nederland). Ook bouwden ze enkele vliegvelden, zoals Deelen.

Wat is er nog terug te zien?

De sporen uit de Tweede Wereldoorlog zijn nog altijd zichtbaar in het landschap. Soms met het blote oog, zoals bij de vele bunkers die nog langs de kust zijn terug te vinden. Andere keren minder makkelijk herkenbaar, zoals oude loopgraven, tankgrachten of onder de grond verdwenen resten van bouwwerken. En soms juist doordat iets er níet meer is. En er inmiddels iets anders voor in de plaats is gebouwd. Denk aan grote delen van Den Haag, waarvan de oorspronkelijke bebouwing moest wijken voor de Atlantikwall. Of aan het na de oorlog herbouwde Petten, nadat het oude dorp vanwege de aanleg van de Atlantikwall geheel was gesloopt. Na de oorlog zijn op diverse plekken langs de kustlijn bijzondere wederopbouwwijken herrezen.

Overblijfselen van de Atlantikwall bij Katwijk
Beeld: Janericloebe, Public domain
Overblijfselen van de Atlantikwall bij Katwijk

Cultuurhistorische betekenis en de rol van de RCE

Nederland kent een aantal Atlantikwall-musea, zoals in Hoek van Holland, Noordwijk en Scheveningen, gerund door stichtingen met vrijwilligers. Een aantal prominente en markante ‘topstukken’ van de Atlantikwall is door de RCE als rijksmonument aangewezen en geniet daardoor bescherming. Een recent voorbeeld is het Vinetaduin bij Hoek van Holland. En net als bij andere verdedigingslinies is de context en samenhang van even groot belang. Daaraan ontbreekt het echter: een ontwikkelingsvisie op het gehele, internationale linielandschap van de Atlantikwall is er niet.