Om ervoor te zorgen dat cultureel erfgoed wordt benut als kans, drager en deel van de oplossing bij ruimtelijke ontwikkelingen heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), samen met vele andere partijen, gewerkt aan diverse instrumenten en kennisproducten. In deze Wegwijzer Erfgoed in de Leefomgeving komen ze overzichtelijk gerubriceerd terug, inclusief de doelgroep waarvoor ze ontwikkeld zijn. Van habitatscorekaarten voor agrarisch natuur- en landschapsbeheer tot een stappenplan voor de warmtetransitie van historische centra: het zijn stuk voor stuk waardevolle instrumenten om erfgoed te laten spreken in de ruimtelijke praktijk.
Beeld: © Siebe Swart
Stationsplein in Haarlem
Erfgoed en verstedelijking
Beschermde gebieden
Beschrijving
Het kernkwaliteitenoverzicht biedt een actueel inzicht in de kernkwaliteiten van een rijksbeschermd stads- of dorpsgezicht, met het achterliggende verhaal en een beschrijving van het karakter van het gebied. Voor zes pilotgezichten is een kernkwaliteitenoverzicht ontwikkeld. De werkwijze wordt vastgelegd in een nog te verschijnen handleiding die gemeenten zelf kunnen toepassen.
Ontwikkeld door
RCE, Mooi Noord-Holland, Het Oversticht en Libau
Doelgroep
Erfgoedambtenaren van gemeenten, stedenbouwkundige en cultuurhistorische adviesbureaus, regionale monumenten- en welstandsorganisaties
Naar het instrument
Beschrijving
Een evaluatie van de bestuurlijke afspraken voor de 30 ‘wederopbouwgebieden van nationaal belang’. Het rapport bevat ook aanbevelingen voor de bij de wederopbouwgebieden betrokken gemeenten en het Rijk.
Ontwikkeld door
Ecorys, in opdracht van de RCE
Doelgroep
Erfgoedambtenaren van gemeenten en provincies
In- en uitbreiding
Beschrijving
De gereedschapskist bestaat uit een verzameling van instrumenten, publicaties en praktijkvoorbeelden die helpen bij een erfgoedinclusieve aanpak van de verdichtingsopgave. De instrumenten zijn getest in casusgebieden en toepasbaar gemaakt. De inhoud van de gereedschapskist is afkomstig van zowel de RCE als van andere organisaties die het belang van erfgoed behartigen.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Afdeling ruimtelijke ordening van gemeenten, erfgoedambtenaren bij gemeenten, projectontwikkelaars, woningcorporaties
Beschrijving
De handreiking geeft inzicht in de wijze waarop een transformatiekader kan worden opgesteld. Transformatiekaders helpen partijen die betrokken zijn bij ruimtelijke opgaven om erfgoed vroegtijdig mee te nemen in het transformatieproces en om samen te werken. Dit draagt bij aan een integraal ontwerp met hoge omgevingskwaliteit waarin cultureel erfgoed goed is geborgd.
Ontwikkeld door
SteenhuisMeurs, in opdracht van de RCE
Doelgroep
Alle betrokken partijen bij binnenstedelijke transformaties, met nadruk op de stedenbouwkundige begeleiding
Beschrijving
Het rapport gaat over het benutten van cultureel erfgoed bij grote stedelijke ontwikkelingsprojecten. Er is een selectie van beleidsstukken en -instrumenten onderzocht die een beeld geven van de stand van zaken in de erfgoedsector. Het rapport doet op basis hiervan aanbevelingen om erfgoed een volwaardige plek te geven in ruimtelijke plannen en processen.
Ontwikkeld door
Arcadis, in opdracht van de RCE
Doelgroep
Alle betrokken partijen bij binnenstedelijke transformaties, met nadruk op de stedenbouwkundige begeleiding
Beschrijving
Rekenmethode voor woningbouwprojecten die zowel de financiële als de duurzaamheidsaspecten (CO2-reductie) van sloop-nieuwbouw en transformatie tegenover elkaar stelt. In een essay van auteur Fred Feddes worden de principes van de vergelijkende rekenmethode EcoQuaestor uitgelegd en toegepast in concrete casussen. Hieruit blijkt dat vrijwel ieder bestaand gebouw kan worden aangepast aan nieuwe gebruiks- en duurzaamheidseisen, met een CO2-uitstoot die veel lager uitvalt dan bij sloop en nieuwbouw.
Ontwikkeld door
Fred Feddes namens Mevrouw Meijer, in samenwerking met de RCE
Doelgroep
Partijen die betrokken zijn bij binnenstedelijke transformaties, erfgoedambtenaren van gemeenten, afdeling ruimtelijke ordening van gemeenten
Naar het instrument
-
Inleidend artikel RCE: Behoud of sloop als duurzame keuze
-
Essay Beter dan sloop: een duurzame toekomst met blijvende bebouwing, Fred Feddes
Openbare ruimte en bewonersparticipatie
Beschrijving
Stappenplan om bewonersinitiatieven in de openbare ruimte van beschermde stads- of dorpsgezichten te ondersteunen. Het biedt ook tips voor de te kiezen aanpak, informatie over organisatievormen en financiering van bewonersinitiatieven en praktijkvoorbeelden in verschillende beschermde gezichten en wederopbouwgebieden van nationaal belang.
Ontwikkeld door
Platform31, in opdracht van de RCE
Doelgroep
Gemeenten, bewoners(collectieven) of andere organisaties die aan de slag willen met de openbare ruimte in een beschermd gebied
Beschrijving
In een artikelenreeks onderzoekt Teun van den Ende de vraag: welke rol speelt cultureel erfgoed in de leefbaarheid van een wijk? Hij bezocht Rotterdam-Zuid (Tarwewijk, Bloemhof en Hillesluis), Wielwijk in Dordrecht-West, Velve-Lindenhof in Enschede, Kanaleneiland in Utrecht, Bos en Lommer/De Baarsjes in Amsterdam en Angelslo en Emmerhout in Emmen.
Ontwikkeld door
Teun van den Ende en Marcel IJsselstijn, in opdracht van de RCE
Doelgroep
Professionals, onderzoekers en studenten die zich bezighouden met gebiedsontwikkeling
Naar het instrument
Erfgoed, water en klimaat
Klimaatrisico's voor cultureel erfgoed
Beschrijving
De kaart geeft een eerste landelijke indicatie van de gevolgen van klimaatverandering voor cultureel erfgoed. Het laat zien waar de effecten van hitte, wateroverlast, overstromingen en droogte in Nederland zich zullen voordoen. De kaartlagen zijn ontwikkeld op basis van de KNMI'14-klimaatscenario's en komen uit de Klimaateffectatlas.
Ontwikkeld door
RCE, in samenwerking met stichting Climate Adaptation Services (CAS)
Doelgroep
Professionals en experts die zich bezighouden met de klimaatstresstest
Beschrijving
In deze serious game staat de vraag centraal welk erfgoed je behoudt als de dreiging acuut is en je middelen beperkt, bijvoorbeeld in geval van een grootschalige overstroming of natuurbrand. En wat doe je met het erfgoed doet dat je niet kunt behouden? Het doel is om deelnemers vanuit verschillende rollen en bevoegdheden gezamenlijk te laten reflecteren en anticiperen op de (on)mogelijkheid om al het cultureel erfgoed in de toekomst te behouden.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Een ieder die geinteresseerd is in of meer wil weten over klimaatverandering en erfgoed
Naar het instrument
Een fysieke uitgave die op aanvraag te spelen is verschijnt binnenkort.
Het verleden als kennisbron voor klimaatadaptatie
Beschrijving
De Watertijdreis maakt het mogelijk om 150 jaar aan Nederlandse watergeschiedenis te ontdekken. Het doel is om de historische kennis van waterbeheer, gepresenteerd als een tijdlijn, zichtbaarder en toegankelijker te maken. Voor elke periode en voor elk gebied wordt inzichtelijk gemaakt hoe men destijds omging met het water.
Ontwikkeld door
RCE en STOWA, in samenwerking met Allmaps, de Geomaten en de TU Delft
Doelgroep
Waterschappers, ecologen, ontwerpers en beleidsmedewerkers
Beschrijving
Deze themakaart laat zien hoe bepalend de omgang met water voor ons land is geweest en nog steeds is. De kaartlagen tonen historische gegevens over het Nederlandse water- en bodemsysteem en laten de ruimtelijke keuzes zien die op basis hiervan in de loop der eeuwen zijn gemaakt. In de huidige zoektocht naar een nieuwe relatie met water en bodem biedt deze kennis kansen voor klimaatadaptatie.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Betrokken partijen bij de wateropgaven in Nederland
Beleidsmatige keuzes voor klimaatadaptatie
Beschrijving
De RCE geeft op aanvraag een workshop 'Klimaatstresstest mét cultureel erfgoed' waarin deelnemers leren hoe cultuurhistorie ingezet kan worden voor de klimaatstresstest. Kennis over het verleden, zoals historische kaarten van groenstructuren en waterwegen, biedt inzicht en kan keuzes onderbouwen. Naast de workshop is een stappenplan ontwikkeld waarin staat hoe gemeentelijke cultuurhistorie een plek kan kriigen in de verplichte klimaatstresstest.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Professionals en experts die zich bezighouden met de klimaatstresstest
Beeld: Sito Wijngaarden
Erfgoed, landbouw en natuur
Landbouw en natuur
Beschrijving
Verkenning naar de rol van erfgoed voor de bepaling van de habitatkwaliteit van gebieden. Hoe kan de historie van een landschap bijvoorbeeld worden opgenomen in de habitatscorekaarten, hulpmiddelen bij het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb)?
Ontwikkeld door
BoerenNatuur in opdracht van de RCE
Doelgroep
Agrarisch ondernemers en agrarische natuurverenigingen
Beschrijving
Twee infographics over de (her)aanplant van landschapselementen in het landelijk gebied. Met de aanleg van vele honderden kilometers heggen, hagen en natuurvriendelijke oevers uit het Aanvalsplan Landschap ontstaat een rijk en gevarieerd cultuurlandschap waarin duurzaam voedsel wordt geproduceerd, de natuur een plek heeft en waar de diversiteit van de landschappen goed herkenbaar is.
Ontwikkeld door
Stichting Deltaplan Biodiversiteitsherstel, met steun van de RCE
Doelgroep
Beheerders en eigenaren in het landelijk gebied, provincies en waterschappen
Naar het instrument
Beschrijving
In deze rapportage staan resultaten en aanbevelingen van de eilanddialoog die is gehouden op Texel. Hierin is gesproken over welk cultureel landschappelijk erfgoed een breed gedragen fundament heeft in de Texelse identiteit en hoe dit erfgoed, waarin het Nationaal Park is ingebed, kansen biedt bij de aanpak van de landbouw- en natuuropgaven.
Ontwikkeld door
Nationaal Park Duinen van Texel, in opdracht van de RCE
Doelgroep
Nationale Parken, betrokkenen bij transitieopgaven in het landelijk gebied, in het bijzonder in overgangsgebieden rond Nationale Parken en/of Natura 2000-gebieden
Omgevingsbeleid landelijk gebied
Beschrijving
In deze handreiking wordt ingegaan op de mogelijkheden en kaders die de Omgevingswet biedt voor de opgaven in het landelijk gebied. Het bevat onder meer juridische kaders, procesbeschrijvingen en praktijkvoorbeelden, met bijzondere aandacht voor de grondinstrumenten herverkaveling en kavelruil.
Ontwikkeld door
Rijksuitvoeringsnetwerk voor het Landelijk Gebied (RUN)
Doelgroep
Ambtenaren van provincie en gemeente, overige betrokkenen bij ontwikkelingen in het landelijk gebied
Beschrijving
Een methodiek voor pilots waarin regels worden opgesteld voor het aanwijzen en reguleren van beschermde cultuurlandschappen in het omgevingsplan. De methodiek bestaat uit stappen waardoor elke pilot op een vergelijkbare wijze wordt opgepakt. Het doel van deze pilots is om te verkennen hoe cultuurlandschappen kunnen worden beschermd tegen ingrepen (activiteiten) die de kwaliteiten van het cultuurlandschap kunnen verstoren.
Ontwikkeld door
Buro Schout, in opdracht van de RCE
Doelgroep
Ambtenaren cultuurhistorie van gemeenten
Agrarisch erfgoed
Beschrijving
Een procesaanpak die erfgoed en bedrijfsontwikkeling nabij Natura 2000-gebieden combineert: hoe kunnen individuele agrarische bedrijven ondersteund worden in hun ontwikkeling en hoe kan agrarisch erfgoed tegelijkertijd versterkt worden? De aanpak beschrijft hoe verschillende partijen in het landelijk gebied kunnen samenwerken om erfgoedwaarden juist als kans in te zetten om modern boeren mogelijk te houden.
Ontwikkeld door
Wing, samen met de RCE en de gemeenten Westerveld en Weststellingwerf
Doelgroep
Beschrijving
Deze factsheet over de omgang met en kansen van agrarisch erfgoed bestaat onder andere uit een overzicht van monumentenregisters, financiële regelingen en mogelijkheden voor advies. Ook zijn goede voorbeelden van herbestemmingen en handige links toegevoegd.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Zaakbegeleiders in het kader van de aanpak piekbelasting
Beschrijving
Deze cursus gaat in op hoe agrarisch erfgoed kan bijdragen aan de kwaliteit van het landelijk gebied en met welke maatwerkaanpak de gemeente of provincie hierbij kan ondersteunen. Het is een mix van kennisdeling, de ervaringen van experts en voorbeelden uit de praktijk. In 2025 is de cursus tweemaal aangeboden op locatie in Drenthe. De data voor 2026 volgen nog.
Ontwikkeld door
RCE, in samenwerking met de ErfgoedAcademie
Doelgroep
Zaakwaarnemers namens het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN) voor het landelijk gebied, erfgoedambtenaren bij provincies en gemeenten
Beeld: © Daphne Lucker
Erfgoed en duurzame transities
Warmte
Beschrijving
Het aardgasvrij maken van historische stadscentra is voor veel gemeenten een grote uitdaging. Hoe kan dit zonder de authenticiteit en identiteit van het gebied te verliezen? Dit stappenplan is het resultaat van onderzoek naar de mogelijkheden voor de warmtetransitie in acht historische binnensteden.
Ontwikkeld door
De WarmteTransitieMakers, De Groene Grachten en Arcadis | Over Morgen, in opdracht van de RCE.
Doelgroep
Erfgoed- en duurzaamheidsambtenaren van gemeenten, adviesbureau's.
Beschrijving
Deze infographic laat de impact zien van verschillende warmtesystemen op de (archeologie in de) ondergrond, variërend van klein tot groot. De impact van bodemenergie, geothermie en warmtenetten op de ondergrond wordt daarnaast verder toegelicht. De infographic bevat tot slot een voorstel voor een plan van aanpak voor samenwerking met gemeente en eventueel archeologisch onderzoek.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Initiatiefnemers uit de energietransitie, archeologen bij overheden, adviesbureaus.
Elektriciteit
Beschrijving
Deze brochure helpt gemeenten om te bepalen waar en in welke gevallen zonnepanelen wel of niet kunnen worden toegestaan. Doel van deze brochure is om te bevorderen dat er met aandacht voor erfgoedwaarden bij zoveel mogelijk panden in historische stads- en dorpsgezichten zonnepanelen kunnen worden gelegd.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Erfgoedambtenaren bij gemeenten.
Beschrijving
Een methode die handvatten biedt om opwek van zonne- en windenergie in te passen in het landschap. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de karakteristieken van verschillende landschappen (schaal, maatvoering, oriëntatie). In de video worden twee tegenovergestelde landschapstypen uitgelicht: een oud zandontginningslandschap in Overijssel en een jong zeekleilandschap in Zeeland.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Initiatiefnemers van zon- en windparken, erfgoedambtenaren.
Beschrijving
Deze infographic laat de impact zien van de aanleg van windmolenparken op de (archeologie in de) ondergrond. Naast de installatieonderdelen die nodig zijn kan bijvoorbeeld sprake zijn van aanvullende voorzieningen zoals watercompensatievereisten, natuurherstel, natuuraanleg of beveiliging waarbij de bodem ook zal worden geroerd. De infographic bevat tot slot een voorstel voor een plan van aanpak voor samenwerking met gemeente en eventueel archeologisch onderzoek.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Initiatiefnemers uit de energietransitie, archeologen bij overheden, adviesbureaus.
Beschrijving
Deze infographic laat de impact zien van de aanleg van zonneparken op de (archeologie in de) ondergrond. Naast de installatieonderdelen die nodig zijn kan bijvoorbeeld sprake zijn van aanvullende voorzieningen zoals watercompensatievereisten, natuurherstel, natuuraanleg of beveiliging waarbij de bodem ook zal worden geroerd. De infographic bevat tot slot een voorstel voor een plan van aanpak voor samenwerking met gemeente en eventueel archeologisch onderzoek.
Ontwikkeld door
RCE
Doelgroep
Initiatiefnemers uit de energietransitie, archeologen bij overheden, adviesbureaus.