De energietransitie vindt voor een groot deel plaats in het landelijk gebied. De opwek en opslag van en de infrastructuur voor duurzame energie beïnvloeden hier het cultureel erfgoed en zorgen voor ingrijpende veranderingen in het landschap. Door bij de energietransitie rekening te houden met de karakteristieken van het landschap blijven gebieden herkenbaar en wordt extra ruimtelijke kwaliteit toegevoegd.
Energielandschap door de eeuwen heen
Al eeuwen voegen we nieuwe lagen toe aan ons landschap, ook voor de opwek van kracht en warmte. De winning van turf leidde bijvoorbeeld tot grote veenplassen en nieuwe nederzettingen langs kanalen en vaarten. Met de uitvinding van de windmolen kwamen er in het open landschap duizenden nieuwe bouwwerken bij. De snelheid waarmee het landschap verandert is wel toegenomen. Het duurde 400 jaar om het veenlandschap te ontginnen en polders te maken, maar binnen een eeuw transformeerde Nederland van een agrarische samenleving naar een land dat afhankelijk werd van steenkool, aardolie en gas.
In de Tijdlijn Nederland energieland is te zien hoe de transformatie van het energielandschap zich ontwikkelde en welke lessen we van eerdere energietransities kunnen leren.
Molen Goliath, gelegen tussen moderne windturbines in de Eemshaven in de provincie Groningen.
Uitdagingen bij de zoektocht naar vierkante meters
Zowel voor opwek, transport als opslag van duurzame energie is veel ruimte nodig, bij voorkeur niet te dicht in de buurt van woningen. De zoektocht naar vierkante meters komt vooral uit in het landelijk gebied, waar deze ontwikkelingen plaats moeten vinden met respect voor de kwaliteit van het al bestaande landschap. Op basis van goed onderzoek en met inzet van goed ruimtelijk ontwerp zijn er zelfs energieprojecten mogelijk in de cultuurhistorisch waardevolste gebieden van Nederland. Toch zullen er ook altijd plekken zijn waar energiemaatregelen niet goed samengaan met het (inter)nationale belang van het erfgoed. Denk hierbij aan maatschappelijk hoog gewaardeerde gebieden, waar weinig tot geen mogelijkheden zijn voor inpassing van de energiemaatregelen die recht doet aan de beschermde waarden.
Kennis inbrengen voor ruimtelijke kwaliteit
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) adviseert overheden en ontwikkelende partijen door kennis in te brengen over het cultureel erfgoed, over de verschillende historische landschapstypen en over handvatten voor het ruimtelijk ontwerp. Dat doen we zowel in de initiatieffase, waarin een gebiedsgerichte visie wordt ontwikkeld, als in de projectfase, waarin een concreet zonne- of windturbinepark wordt aangelegd. Zo adviseert de RCE momenteel het ministerie van Klimaat en Groene Groei (KGG) bij de aanleg van 380 kV-hoogspanningsleidingen, omdat deze impact hebben op UNESCO-werelderfgoed. Ook kan het gaan om specifieke ondersteuning op locatie en/of bij onderzoek.