Aardkundig erfgoed

Het landschap in Nederland is gevormd door landijs, rivieren, zee, wind én door de mens. Aardkundig erfgoed laat zien hoe dit ontstaan is en omvat waardevolle landvormen, bodems of een kenmerkende opbouw van de ondergrond. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) draagt het belang van deze fenomenen als onderdeel van het landschap uit en zet ze in als kennis- en inspiratiebron voor gebiedsontwikkeling.

Aardkundig erfgoed (ook wel aardkundige waarden) laat de meest illustratieve voorbeelden zien van de ontstaansgeschiedenis van het land. Deze fenomenen hangen sterk samen met menselijk gebruik en dragen bij aan het unieke karakter en aan de identiteit van regio’s. Denk hierbij aan bedijkte kreekrestanten in Zeeland die gevormd zijn tijdens stormvloeden, stuwwallen uit de voorlaatste ijstijd of hogere zandkopjes in Twente met oude boerderijen en prehistorische bewoningsresten.

Menselijke impact op het landschap

Veel aardkundig waardevolle gebieden laten de vroege impact van de mens op het landschap goed zien. Ter hoogte van het Yerseke en Kapelse Moer lag bijvoorbeeld tot de Romeinse tijd een groot veengebied, dat verdween door bodemdaling na ontginning. Hierdoor overstroomde het gebied tijdens stormvloeden en vormden zich getijkreken. In de middeleeuwen werd een deel van het veen afgestoken voor de zoutwinning waardoor een hobbelig reliëf ontstond. Andere gevolgen van vroeg intensief landgebruik zijn te zien in de stuifzandgebieden op de zandgronden. Door het steken van plaggen en overbegrazing na de middeleeuwen kreeg de wind vat op de bodem en ontstonden grote duinvelden. Enkele kernen zijn nog als natuurgebied in gebruik (zoals de Lange Duinen bij Soest).

In de kennisbank van de RCE staat een uitgebreid overzicht van aardkundig waardevolle gebieden met bijbehorende gebiedsbeschrijvingen.

Foto van de Lange Duinen bij Soest. Zichtbaar is een glooiend duinlandschap met groene en paarse begroeiing boven een blauwheldere hemel. — Beeld: Harm Jan Pierik, RCE
Aardkundig monument de Lange Duinen bij Soest met nog actieve verstuiving. Door het stuiven komt Laat-Paleolithische archeologie uit de ondergrond weer vrij te liggen.

Inspiratiebron en kwaliteitsversterking

Aardkundig erfgoed leent zich uitstekend voor educatieve doelen en voor publieksparticipatie. Het gaat immers om plekken die de (vroegere) dynamiek van water, wind of bodemdaling goed weergeven. Ook geeft dit erfgoed inspiratie om bodem en water sturend te maken voor gebiedsinrichting en voor klimaatadaptatie. Zo kunnen oude riviergeulen bijvoorbeeld terugkomen in een wijk- of parkontwerp om zo water te bergen en tegelijkertijd de beleving en identiteit van een gebied te versterken.

De rol van de RCE

Om aardkundig erfgoed in te zetten bij gebiedskwaliteit en inrichting is kennis nodig. De RCE draagt hieraan bij met de kaart Aardkundig erfgoed en andere kennisdeling. Ook faciliteert de RCE het contact tussen partijen die met dit onderwerp bezig zijn, zoals provincies en terreinbeheerorganisaties. Daarnaast neemt de RCE deel aan het Nederlands Forum Unesco Global Geoparks (NFUGG). Dit forum adviseert geoparken (in oprichting) en de Unesco Commissie op het gebied van geoparkaanvragen in Nederland.

In maart 2024 heeft het Schelde Delta-gebied de status van Unesco Global Geopark gekregen. Unesco Geoparken zijn gebieden waarin geologisch erfgoed en landschappen van internationale waarde op een integrale manier worden beheerd. De aanvraag was een samenwerking tussen bewoners, ondernemers, musea, lokale organisaties en onderwijsinstellingen.