Kerken Tellen

De provincie Friesland telt vele kerkgebouwen in oude dorpen en nieuwe groeikernen. Van oudsher zijn er maar liefst 323 kerkdorpen waarin soms tot wel vier denominaties (hervormd, doopsgezind, katholiek en gereformeerd) hun godshuizen bouwden.

Van de 773 gebedshuizen in Friesland is 335 rijksmonument. Maar liefst 40% daarvan dateert van voor 1850.

Op de noordelijke en westelijke kleigronden zie je veel romaanse kerkgebouwen (11e, 12e en 13e eeuw), die je herkent aan de grijze tufsteen of de grote rode of gele bakstenen, zogeheten kloostermoppen en de mooie profielstenen rond de vensters.

In het lage, natte veen van het zuidwesten zie je juist veel 17e en 18e-eeuwse kerkgebouwen, te herkennen aan de houten geveltorentjes. Hier zijn veel van de middeleeuwse torens na de Reformatie gesloopt.

Er staan in Friesland interessante 19e-eeuwse kerken van architect Thomas Romein. Hij bouwde in een Neoclassicistische bouwstijl die - onterecht - ook wel Waterstaatstijl wordt genoemd.

Friesland telt ook veel terpkerken, dat zijn kerken op kunstmatige heuvels, aangelegd om bij hoogwater een droge plek te hebben. De hoogste staat in Hogebeintum.

De ontkerkelijking, geringe bevolkingsdichtheid en het samengaan van de veelal protestantse kerkgenootschappen maken dat in Friesland regelmatig religieus erfgoed vrijkomt. Veel gebouwen hebben al een nieuwe bestemming gekregen. De maatschappelijke, culturele functies en particuliere woningen overheersen daarbij.

Kerken veranderen van vorm, al zolang er kerken gebouwd worden. Sinds de Reformatie veranderen ze ook van functie. Zo gebeurde er in de Grote Kerk van Veere in Zeeland al vanaf de zeventiende eeuw veel meer dan kerken: het was een militair hospitaal maar bijvoorbeeld ook een noodopvang voor vee tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Vandaag de dag is het een museum en een cultuurpodium.

Inmiddels zijn zo’n 1.800 van de 7.100 gebedshuizen in Nederland niet meer in religieus gebruik. Een groot aantal daarvan heeft een nieuwe bestemming, bij de rest wordt naar een nieuwe functie gezocht. Een en ander betekent dat bijna een op de vier kerken geen kerk meer is.

Ze hebben bijvoorbeeld een zorg-, onderwijs-, cultuur- of horecafunctie gekregen. Bijna veertig procent heeft een sociaal-maatschappelijke functie.

Veel van de kerken met een nieuwe functie hebben een beschermde status omdat ze een cultuurhistorische betekenis hebben. Ze zijn rijks-, provinciaal of gemeentelijk monument.

Niet alle functies worden meteen door iedereen gewaardeerd, omdat ze als niet passend worden ervaren. Maar soms verandert dit ook in de tijd.

Maar meestal wordt er een bestemming gevonden waar mensen goed mee kunnen leven omdat ze van betekenis zijn voor de gemeenschap.

Nederland heeft niet alleen een christelijke traditie, ook het Jodendom heeft al een lang verleden in Nederland. Dat begon al in de Middeleeuwen, maar hun aantal neemt pas echt toe door de Unie van Utrecht in 1579, dankzij de gewetensvrijheid die daarin werd gegarandeerd.

Hetzelfde gebeurde tijdens de dertigjarige oorlog (1618-1648). De immigranten vonden hun plek in de stad -met Amsterdam of ‘Mokum’, als belangrijkste centrum- en later in de provincie, ‘de Mediene’.

Hier bouwden zij in de loop van vierhonderd jaar bijzondere synagogen in uiteenlopende bouwstijlen, maar altijd met hun eigen karakteristieke inrichting waarin de bewaarplaats voor de Tora, de Aron, en de verhoging voor het voorlezen van de Tora, de Bima, niet ontbreken.

Daarnaast werden begraafplaatsen aangelegd, eveneens met eigen specifieke kenmerken. Deze zijn nog altijd duidelijk herkenbaar te zien.

In veel steden en dorpen verspreid over Nederland staan nog synagogen. 87 gebouwen zijn oorspronkelijk gebouwd als synagoge. Daarvan zijn er nog altijd 27 in gebruik. Het grootste aantal, 63, dateert uit de negentiende eeuw. Opvallend is dat de meeste gebouwen niet in Noord- of Zuid-Holland, maar in Gelderland bewaard bleven.

De Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog had grote gevolgen voor de Joodse geloofsgemeenschap. In sommige plaatsen werd bijna de hele gemeenschap gedeporteerd en in de vernietigingskampen om het leven gebracht. De impact van deze gruwelijke gebeurtenissen wordt na de oorlog pijnlijk zichtbaar bij de synagogen, waarvoor ineens geen gelovigen meer zijn.

In de jaren na de oorlog sluiten daarom veel van die leegstaande gebouwen. In sommige synagogen komen nieuwe functies, andere werden gedenkplaatsen en weer andere musea. Opvallend is dat een aantal inmiddels opnieuw een religieuze functie heeft, maar nu voor christenen of moslims.

Tot de meest opzienbarende synagogen in Europa behoort de Portugese synagoge uit 1671-1675 in Amsterdam. Deze zogeheten ‘esnoga’ werd ontworpen door meestermetselaar Elias Bouman. Als een wonder is de synagoge vrijwel ongeschonden door de Tweede Wereldoorlog gekomen. De inrichting met het meubilair, koperen kronen, en het bijzondere liturgische gerei, vertelt het verhaal en vormt een van de belangrijkste religieuze ensembles in Nederland.

In veel synagogen buiten de grote steden wordt het verhaal van de plaatselijke joden verteld, zoals in Elburg en Appingedam. Museum Sjoel Elburg vertelt o.a. het verhaal van de joden in de Mediene. Daarnaast komt het lot van de Joodse gemeenschap Elburg uitvoerig aan bod. In de synagoge uit 1801 in Appingedam heeft de Stichting Oude Groninger Kerken een boekenkast laten ontwerpen waarin 56 verhalen van Joodse inwoners uit Appingedam zijn vastgelegd.