Meerdere steden in Nederland kennen het gevaar van rivieren die buiten hun oevers treden. Zo ook Zutphen. Noodmaatregelen behoedden de historische binnenstad in 1995 voor een overstroming. Dat was mede de aanleiding om de IJsselkade aan te pakken, een lange boulevard voor autoverkeer langs de rivier.
Hoe kun je bij een dergelijke herontwikkeling de cultuurhistorische geschiedenis van de stad inzetten om een beter eindresultaat te bereiken? Zutphen zocht en vond een eigen benadering.
Beeld: © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Overstroming van de IJsselkade bij Zutphen
Waterveiligheid en toerisme
De opdracht om de IJssel bij Zutphen te verbreden vloeit voort uit het Nationale programma Ruimte voor de Rivier (inmiddels is dit programma afgerond) en het eigen gebiedsprogramma van de gemeente. Doel van de verbreding is:
- het Nederlandse rivierengebied veiliger maken
- kansen bieden om gebieden langs de rivier ruimtelijk te ontwikkelen.
In het geval van de Hanzestad betekent dit concreet ruimte zoeken in de uiterwaarden en een versteviging van de IJsselkade aan de stadszijde. De herinrichting van de IJsselkade moet, naast ‘waterveiligheid’, resulteren in een betere verbinding met de binnenstad en het stimuleren van recreatie en toerisme.
Aanpak: stevig historisch fundament in IJsselkade-ontwerp
Bij de aanpak van het kadegebied wil de gemeente de eeuwenoude synergie tussen de stad en de rivier intact laten. Maar welke kwaliteiten kenmerken de stad en de omgeving? En hoe kunnen die een rol spelen bij (her)ontwikkelingen? Zutphen vraagt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed mee te denken over het kadegebied. Ter inspiratie laten ze onderzoek doen naar de geschiedenis en landschapsontwikkeling.
Onderzoek gaat 1100 jaar terug
Voor het onderzoek is een inventarisatie gemaakt van de ruimtelijke ontwikkeling vanaf de negende eeuw (ontstaan ringburgwal) tot de huidige situatie.
1100 jaar geleden groeit de IJssel, dan nog een klein riviertje, uit tot een rivier met meerdere hoofdgeulen. De sterke historische gelaagdheid die de ruimtelijke structuur van Zutphen kenmerkt, is eveneens in deze periode begonnen. Rivier en gezichtsbepalende ontwikkeling gaan al langer dan een millennium hand in hand. Het cultuurhistorisch onderzoek gaat dan ook over deze uitzonderlijk lange periode.
Catalogus en waardekaart
De gebiedsveranderingen zijn in het onderzoek in acht perioden onderscheiden. De belangrijkste veranderingen zijn als een catalogus, met historisch beeldmateriaal, weergegeven. Daarna is van de huidige situatie, op basis van een grondige veldverkenning en analyse, een waardekaart geconstrueerd.
Cultuurhistorie in ontwerp geeft nieuwe inzichten
Bijzonder bij de aanpak in dit project is de terugblik naar het verre verleden. Vaak kijken landschapsontwerpers alleen naar kaarten van rond 1900 en jonger. De cultuurhistorie van een gebied wordt bij ontwerpen dikwijls nog helemaal niet meegenomen. Intensieve gesprekken hierover met de gemeente, de Rijksdienst en bureau ARCX leverde de ontwerper nieuwe kennis op. En invalshoeken waar hij zelf nog niet eerder aan had gedacht.
Aangepast ontwerp door cultuurhistorisch onderzoek
Naar aanleiding van het cultuurhistorisch onderzoek maakte het ontwerpbureau relevante aanpassingen aan het ontwerp. Het ontworpen paviljoen op de kade zou de zichtlijn op de IJssel doorbreken. Het paviljoen is nu verplaatst. Daarmee sluit het ontwerp nu meer aan bij de specifieke kenmerken van de rivier bij Zutphen. De gemeente Zutphen is erg tevreden over het resultaat.
Het ontwerpbureau heeft nu voor een nieuw project zelf een cultuurhistorisch bureau ingeschakeld om vooraf onderzoek te doen. Want dat levert interessante inspiratie op, zo had het bureau tijdens het proces geleerd!