In historische centra van steden en dorpen is de energietransitie, en dan met name de warmtetransitie, een uitdagende opgave. Behoud van erfgoedwaarden is een van de factoren die bij de warmtetransitie van beschermde stads- en dorpsgezichten met monumentale panden een rol speelt. Onderzoek in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) in acht historische centra heeft geleid tot een stappenplan waarmee gemeenten een visie kunnen vormen op toekomstige warmtealternatieven voor hun historische binnensteden.
Een historisch centrum onderscheidt zich van andere wijken en buurten binnen een gemeente, onder andere door de verschillende soorten bebouwing en een hoge monumentendichtheid. Daarnaast is er in deze gebieden sprake van intensief gebruik van de openbare ruimte, een volle ondergrond met leidingen en archeologie in de bodem, en in meer of mindere mate aanwezige historische waterstructuren. Dat maakt de opgave hier complex(er).
Beeld: © Daphne Lucker
Openliggende straat in de historische binnenstad van Amsterdam.
Voorzichtig warmtebeleid voor historische centra
In het Klimaatakkoord is afgesproken dat gemeenten elke vijf jaar een Transitievisie Warmte (opgevolgd door het Warmteprogramma onder de nieuwe Omgevingswet) vaststellen, waarmee ze inzichtelijk maken wanneer en met welke warmteoplossing de verschillende wijken van het aardgas afgaan. Samen met bewoners en gebouweigenaren worden daarna Wijkuitvoeringsplannen opgesteld waarin beschreven wordt hoe een wijk aardgasvrij wordt gemaakt. Door de complexiteit is het warmtebeleid van gemeenten voor historische stadscentra vaak voorzichtig en wordt dit veelal opgeschoven richting de periode 2040-2050. De verwachting is dat er op termijn meer ontwikkelingen zijn op het gebied van hogetemperatuur-warmtebronnen en -netwerken, of dat duurzaam gas beschikbaar is voor deze gebieden. Eerst zijn de ‘makkelijkere’ gebieden aan de beurt, waar oplossingen en besluitvorming minder complex zijn. Tegelijkertijd versterkt ook de maximumcapaciteit van het elektriciteitsnetwerk de afwachtende opstelling.
RCE ondersteunt met onderzoek naar methodiek: Stappenplan Warmtevisie voor historische centra
De WarmteTransitieMakers, De Groene Grachten en Arcadis | Over Morgen hebben in opdracht van de RCE onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor de warmtetransitie in historische binnensteden. Hierbij zijn acht historische centra onderzocht, waaronder die van Middelburg, Amersfoort en Kampen.
In de acht historische centra is onderzocht:
- welke warmte-alternatieven geschikt zijn, naast duurzaam gas, om historische centra aardgasvrij te maken;
- welke clusters er zijn te onderscheiden in historische wijken van gemeenten en welke warmte-alternatieven hier goed bij passen;
- hoe een stappenplan eruitziet om te komen tot een Warmtetransitievisie voor historische binnensteden/wijken;
- welke hindernissen er te nemen zijn bij het realiseren van aardgasvrije historische centra/wijken;
- wat de eerste stappen zijn richting het Wijkuitvoeringsplan voor de historische kern.
Beeld: © De WarmteTransitieMakers
Techniekenkaarten voor Maastricht. Disclaimer: deze kaarten zijn een technische verkenning van De WarmteTransitieMakers en geen definitief plan van gemeente Maastricht.
Het onderzoek biedt aanknopingspunten voor een methodische aanpak bij de verkenning van alternatieve warmtetechnieken. De focus ligt daarbij op het bundelen van logische groepen gebouwen en (typen) gebruik binnen het historische stadsweefsel, zodat bijvoorbeeld collectieve maatregelen mogelijk worden. Het onderzoek heeft geleid tot een stappenplan en een praktisch instrumentarium dat gemeenten moet inspireren om in hun geactualiseerde Warmteprogramma’s (2026) ambitieus in te zetten op waardevolle erfgoedgebieden zoals historische centra.