Hulp bij herkomst. Van wie is deze bijzondere geldkist?

Weblog

In de blogreeks Hulp bij herkomst bespreken we maandelijks een object uit de Nederlands Kunstbezit (NK)-collectie waar uitgebreid herkomst­onderzoek naar wordt gedaan. Deze collectie bestaat onder andere uit objecten die na de Tweede Wereldoorlog terugkeerden naar Nederland.  Denk aan schilderijen, werken op papier en toegepaste kunst zoals meubelen en keramiek. Door een flinke impuls te geven aan het onderzoek hopen we extra herkomstgegevens te vinden. Deze maand: ‘Die wat spaert intijts vindt wat inde pot’, een bijzondere geld­kist. Misschien weet u meer over de makelij en herkomst?

Geldkist van hout met metaal
Beeld: ©RCE
Geldkist NK245

Spannende geldkist

We hebben het hier over een Nederlandse ijzeren geldkist die waarschijnlijk uit de 17de eeuw komt, ook wel een armada genoemd. Het slot zit in het voorbord en is nog compleet met sleutel. Dit type kist heeft een ingewikkeld sluitmechanisme met bijvoorbeeld verborgen sleutelgaten en valse panelen. Ze kunnen alleen geopend worden door in een bepaalde volgorde handelingen uit te voeren. Over de inhoud van deze specifieke kist is niets bekend, want hij is nog niet open geweest. Meestal bewaarde men geld, sieraden en waardevolle papieren in dit soort kisten.

De armada herkennen

De kist is rechthoekig en meet 41 (h) x 76 (b) x 38 (d) cm. Hij is polychroom beschilderd en rijkelijk gedecoreerd, met veel groen- en geeltinten. We zien tulpen en andere bloemen, en op het deksel en voorbord staan Hollandse tafereeltjes met zeilschepen en landschapjes met bomen, molens en hooibergen. Deze geldkist is niet uniek in zijn soort. Wat het object misschien meer herkenningswaarde geeft dan andere geldkisten is het opschrift op de banderol (de metalen band) op de deksel. Dat luidt: ‘Die wat spaert intijts vindt wat inde pot’. En er staat een datum op: ‘Anno 1691’. De kist heeft waarschijnlijk ergens tegenaan gestaan, want de achterkant is niet gedecoreerd.

Geldkist van hout en metaal
Beeld: ©RCE
Geldkist NK245

Het herkomstonderzoek

Om meer te weten te komen over de herkomst van deze geldkist doken we de archieven in. We vonden een aangifteformulier in het archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK). Deze stichting werd in juni 1945 opgericht met als primaire taak het terugkrijgen van Nederlands kunstbezit dat tijdens de oorlog was ontvreemd. Het archief bevat informatie over de werkwijze van de stichting en honderden dossiers op naam van verzoeken van eigenaren en nabestaanden. We weten echter nog niet aan wie deze kist toebehoorde, maar hij zou in bezit zijn geweest van een particulier. Wel weten we zeker dat de kist in Duitsland terecht is gekomen, want het is namelijk via een transport op 10 juli 1946 vanuit Höchst terug naar Nederland vervoerd. De vermelding ‘Höchst loot’ doet vermoeden dat het hier om oorlogsbuit gaat, maar ook daar hebben we geen verdere informatie over aangetroffen.

Naast archief- en literatuuronderzoek bekijken we ook het object zelf. Merktekens en etiketten leveren vaak nieuwe aanknopingspunten op voor nader onderzoek. Deze kist bevindt zich in bruikleen bij museum Belfort van Sluis. In dit geval zijn er, naast eerder beschreven kenmerken, geen merktekens op het object aangetroffen. 

Hulp gezocht

Een team herkomstonderzoekers bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) richt zich op hernieuwd en aanvullend herkomstonderzoek van objecten in de Nederlands Kunstbezit (NK)-collectie. Ook maken ze de onderzoeksresultaten digitaal toegankelijk en ontsluiten relevante informatie en data op een duurzame manier. Deze flinke impuls aan het onderzoek brengt de objecten nog beter in beeld.

Over deze geldkist (NK245) weten we nog niet alles, zoals wie de vervaardiger was, wie de eigenaar was of is en onder welke omstandigheden de kist in Duitsland terecht is gekomen. Weet u meer over deze geldkist of heeft u nog informatie die ons verder kan helpen met onze zoektocht, neem dan contact met ons op: restitutie@cultureelerfgoed.nl.

Deze blog is geschreven door Annelies Kool, adviseur Restitutie Cultuurgoederen WO II.

Update maart 2023

Uit de vele reacties die we naar aanleiding van deze blog hebben ontvangen bleek grote belangstelling voor de geldkist uit de NK-collectie. Een van de binnengekomen tips waar we ons in hebben verdiept ging over de Eusebiuskerk in Arnhem. In deze kerk bevonden zich voor de Tweede Wereldoorlog twee beschilderde zeventiende-eeuwse kisten. Een van die kisten bevindt zich vandaag de dag nog in de collectie van de kerk en toont veel gelijkenissen met de geldkist uit de NK-collectie. Helaas hebben we niet kunnen achterhalen hoe de tweede kist eruit heeft gezien en waar die na de slag om Arnhem is gebleven. Behalve tips over mogelijke herkomsten bleek vooral veel nieuwsgierigheid naar de onbekende inhoud van de geldkist. Daarom hebben we de tip opgevolgd om contact op te nemen met het Duitse sloten- en beslagmuseum. Dit museum vertelde ons meer over sloten op soortgelijke geldkisten uit de 17de eeuw. Waarschijnlijk heeft de kist een meerpuntssluiting met een verborgen sleutelgat op het deksel. Binnenkort gaan we een poging wagen om de kist open te maken en we zijn erg benieuwd of de inhoud van de kist ons meer kan vertellen over de herkomst.